Lutheranisme

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Heëlesj. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

't Lutheranisme is 'n sjtruiming binnen 't protestantisme. 't Weëd umsjrieëve as 't geheel van 't kirkelig en theologisch erfgood va d'r bekanke reformator Maarten Luther. Hüts hant versjillige lutherse kirke i d'r ganse weëlt mieë as 80 miljoen mitgleder, oeë ónger mieë as 25 miljoen in 't moderlank van de christelige sjtruiming: Dütsjlank. Óch i Scandinavië en i de Baltische sjtate is 't van oersjprung de wichtigste religie. Dewiel de mieëtste lutherse kirke i Wes-Europa leech sjrumpe, greujt 't lutheranisme in Afrika, en mitnaam in Oeës-Afrika, meh óch in Oeës-Azië hel.

Gesjichde

Betrach Reformatie veur 't hoofartikel euver dit óngerwerp.

D'r Lutherbibel is ee va de ieësjte nasjlaagwirke in 'n Dütsje sjrifssproak

Maarten Luther woar 'ne kritiker va de Roeëms-Kathelike Kirk. Mit 't houwe va de 95 sjtellinge teënge de duur va de Sjlotkirk va Wittenberg, uitte heë zinge kritiek op ó.a. d'r aflaathankel en de kirkelige hiërarchie, oeë mit de reformatie begós. 'n Zieër revolutionaire opvatting woar dat vólges Luther de relatie tusje God en d'r minsj dirèk is en dat God um deë grónk neet verteëngewöadig mót weëde durch 'ne preesjter. Luther mós vaweënge zinge opvattinge vuurköame vuur d'r Rieksdaag i Worms, toen e wichtig geistelig centrum in 't Hillig Roeëms Riek. Luther verklieëde geë ind te wille make aa de Kathelike Kirk, meh dees sjlechs te hervoeëme (doaher weëd óch d'r term reformatie of hervorming gebroek vuur dees ontwikkeling). Noadat Luther durch de Kirk geëxcommuniceerd woeëd, bekam heë sjüts va d'r hertog va Sakse. In 't kesjtieël va d'r hertog i g'n sjtad Eisenach hat Luther d'r Biebel vanoet 't Latien umgezat in 't Dütsj, um d'r inhawd va die tekste vuur de lüj begriepeliger te make. De poging um d'r Biebel te um te zette in inne Dütsje sjrifsjproak, weëd óch gemarkeerd as 't óntsjoa van 't Hoeëgdütsj. D'r opkoms va d'r drökpesj i d'r vuuftieënde ieëw, makde 't boavedeen óch meugelig literatuur sjneller en i groeëter oplaag te versjpreie. Dees ontwikkeling leep parallel aa de sjnelle versjpreiing va Luther zing gedachtegood. De vólgelinge va Luther w(o)eëde protestante genumt.

Versjpreiing van 't Lutheranisme i Noard-Europa

't Lutheranisme versjpreidde zich zier rap op 't Scandinavisch sjireilank toen de kuëning van 't Kuëninkriek va Denemarke en Noeërwege de lutheraanse lieër aannam. Dees personele unie woar i de vreuge zestieënde ieëw 't politieke zjwieërgewich in 't noarde van Europa. Dat zorgde óch devuur, dat óch uëverzieëse sjtökker lank, wie de Faeröer-eileng en Ieslank sjnel noa de reformatie i Scandinavië uëvergónge op 't lutheranisme. Óch Zjweëde góng uëver op 't lutheranisme toen de kuëning zich bekieërde tót dees religie. Finlank, toen i heng va de Zjwede, góng toen óch sjnel uëver en tót op hütse daag is 't lutheranisme doa nag sjteeds 'n wichtige religie, trots de sjpieër sjtarke Russische kelturele invluëj. I de Baltische sjtate woeëd de lutheraanse variant van 't protestantisme durch Dütsje handelare en adel óch i de zestieënde ieëw geïntroduceerd. I Letlank en Estlank woeëd 't de groeëtste religie. Litaue blieëf en is nag sjteeds vuurnamelig kathelik, weil 't i deë tieëd i unie woar mit 't kathelike Pole. In 't hütse Pole goof 't waal groeëte Dütsje minderhede die 't lutheranisme aahenge, oeë ónger in Oeëspruse, Pommere en Silezië. Noa d'r Twieëde Weltkreeg goof 't 'ne exodus va de Dütsjers in die gebeder. Noa 1945 is de bevólking t'n oeëste va d'r Oder (de hütse grens tusje Pole en Dütsjlank) vuurnamelig kathelik, durchdat Pole zich in de vuurmalige Dütsje gebeder hant gevestig en de uëvergeblieëve Dütsjers zint gepoloniseerd (en dös dök óch kathelik zint gewoeëde).

Lieër

't Lutheranisme i Nederlank

Momenteel guëf 't zoeën 55 gemingde mit ungeveër 14.000 mitgleder binne alle lutherse kirke i Nederlank. Bis 2004 behoarde de gemingde tót de Evangelisch-Lutherse Kerk in het Koninkrijk der Nederlanden, die toen is opgegange in de PKN. 't Lutheranisme, woar neëve 't calvinisme de wichtigste sjtruiming binnen 't protestantisme. De lutherse Kirk blieëf evvel ummer kling. Noa de reformatie woare d'r vólgelinge van 't lutheranisme, vuurnamelig va Dütsje aafkóms, durchdat in d'r Tachentigjöarige Kreeg Dütsje protestantse tróppe woeëde igezet um de Sjtaatse tróppe te versjterke. De calvinistische Nederdütsj gerifformeerde kirk woeëd evvel durch d'r Sjtaat vuurgetrókke en vuur de lutherane gole beperkinge. Zoeë moch 'n lutherse kirk geë toere han en moch 't geboew óch neet aa sjtoat ligge. I sómmige sjteëj mit 'n sjtreng gefformeerde besjtuur, gaf 't geë geleufsvrieëheed en woare verbode lutherse godsdeenste in 't öapebaar te hawwe. Doarum boewde de lutherane i de zieëventieënde ieëw sjoelkirke, wie de eëvenes gediscrimineerde kathelike.

't Lutheranisme i Limburg

De ieësjte melding va lutherane i Limburg, woar in 1642 i Masjtrich. Óch i de leng va Uëvermaas en i g'n sjtad Masjtrich woar 't calvinisme ónger de wenige protestante die 't doa gaf, toch 't populeërs. I g'n sjtad Masjtrich gaf 't zoeën sjtreng gerifformeerd besjtuur vanaaf 1632 ónger d'r Frederik Willem, d'r jungste zoeën va Willem van Oranje. De Masjtrichse lutherane woeëde zèlfs vervólg en in 1645 woeëd ee lutherse deens versjtoeëd. Die situatie verangerde toen d'r prins van Oranje, 'ne lutheraan, veldmaarsjalk George Frederik (vórs va Waldeck) benumte tót gouverneur va Masjtrich.^[1] I Heële óntsjtóng de kirk kót noa d'r Ieësjte Weltkreeg, toen de miene öapende. Vuur de miene woar billige arbeidesj nuëdig. E groeët deel va de arbeidesj kame oet Dütsjlank en woare lutherane. Óch kam e deel va de gemingde oet de lutherse kirk va Vols. Weil de lutherse gemingde va Vols, de predikan ds. Kupfernagel te wenig wirk opleëverde, verzörgde heë de deenste vuur de Dütsje arbeidesj i Heële. Óch i Broensem en i Waubach woeëd gepreek.

I Limburg is de bevólking noe groeëtedeels kathelik, en 'n sjteets groeëtere gróp vuult zich óch neet mieë verbónke mit de Kirk of anger christelige gemingsjappe. De insigste kirk, oeë nag lutherse deenste weëde gehawwe, is de Lutherse kirk i Heële. In 2013 woeëd de Lutherse kirk i Masjtrich gesjloeëte, weil 't sjteets weniger lüj gaf, die de deenste bezóchte en weil de actieve gemingde i touwnimmende mieës vergrieësde. ^[2] De Masjtrichse gemingde góng op i de nüj gemingde Zuud-Limburg. Op 18 april 2016 góng die gemingde op in e groeëter samewirkingsverbank mit 't klinger samewirkingsverbank Luthers Brabant en de gemingde Nimwege, genaamd: Luthers Zuid-Nederland. Dees 'gemingde' umvat gans Limburg, Noard-Brabant en 't rieëk va Nimwege. ^[3]

Weblink

Brónne

[1] ttps://web.archive.org/web/20140502033001/http://www.lutherslimburg.nl/lim_kerk-basis-Maastricht.html

[2] ttp://www.lutherslimburg.nl/lim_Maastricht-sluiting-kerkgebouw.html

[3] ttp://www.lutherslimburg.nl/LZN2016-06W.pdf

[1]

[2]

[3]