Kaapverdiaans

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

---

't Kaapverdiaans (kabuverdianu) is 'n creooltaol gebaseerd op 't Portugees, gesproke door zoe good wie alle inwoeners vaan Kaapverdië en lui oet de Kaapverdiaansen diaspora (oonder mie in Portugal, Nederland en de Vereinegde Staote). De taol oontstoont in de vieftienden iew es gevolg vaan de slaovenhandel mèt Afrikaanse keuninkrieke, boe Portugal in deen tied mèt begós. Heimèt is 't Kaapverdiaans de ajdste nog bestaonde creooltaol, meugelek neve Opperguinees Creool. 't Vèlt in 'n aontal dialekte oeterein.

Historie

Euver de oontstoonshistorie vaan 't Kaapverdiaans, zoewie vaan aander creooltaole, bestoon diverse theorieë, meh allewijl nump me (in lijn mèt oonder mie Noam Chomsky) euver 't algemein aon tot de taol oontstande is es middel vaan communicatie tösse slaove oet diverse stamme, die gein gemeinsjappeleke taol hadde en daodoor op de taol vaan hun nui meisters waore aongeweze. De Portugese wäörd woorte vaan 'n analytische ad-hocgrammair veurzeen, en dit pidgin kristalliseerde oet tot 'n creooltaol. Directe informatie euver de taol is neet bewaord, meh mèt de historie vaan d'n arsjipel in combinatie mèt de stand vaan zake in de huidege dialekte kin 't ein en aander euver häör historie weure gezag. De taol begós op Santiago, daonao Fogo (ind zèstienden iew), in de zeventienden iew São Nicolau en Santo Antão. Vervolgens woort in d'n achtienden iew Brava gekoloniseerd vaanaof Fogo, Boa Vista vaanaof São Nicolau en Santiago, en daan Maio vaanaof São Nicolau en Boa Vista. In de negentienden iew volgde São Vicente (São Nicolau en Santo Antão) en Sal (São Nicolau en Boa Vista).

Al deen tied waor 't Portugees de einegste officieel taol. Dit bleef ouch zoe naotot 't land in 1975 loskoum vaan Portugal. De bevolking bleef creools spreke, meh de bovelaog bedeent ziech in formeel situaties sinds iewe vaan 't Portugees. Op de eilen heers dus 'n diglossie, boebij 't Standaardportugees (Kaapverdiaans Portugees) 't akrolek is. Versjèllende vörm vaan creools dene daan es mesolek en basilek. Door de algemein kinnes en presentie vaan 't Portugees raak 't Kaapverdiaans laankzaamaon gedecreoliseerd. Toch steit 't in rillatief hoeg aonzien; sinds 't begin vaan d'n einentwintegsten iew heet de taol vaan staotsweeg 'ne semi-officiële status. Me wèrk aon 'ne sjrifstandaard.

Dialekte

De Kaapverdiaanse dialekte höbbe aonzieneleke versjèlle, door de rillatief isolatie boe creoolse slaovepopulaties in leefde en door de wisselenden invlood vaan 't Portugees door de iewe heer. Me deilt de dialekte in twie groppe in: de dialekte oonder de wind (Sotavento, op de eilen Brava, Fogo, Santiago en Maio; cultureel gezeen de belaankriekste) en dialekte bove de wind (Barlavento, op Boa Vista, Sal, São Nicolau, São Vicente en Santo Antão).

Vocabulair

Veur zeker 90%, en woersjijnelek mie, is 't vocabulair aofkumsteg vaan 't Portugees. De res besteit oet wäörd oet de Afrikaanse mojertaole vaan de ierste sprekers wie Mandinka, Wolof, Fula, Temne, Balanta, Mandjak, en oet internationaol lienwäörd.

Klaanklier

De klaanke vaan 't Kaapverdiaans versjèlle op diverse punte vaan 't Standaardportugees. Umtot de taol gebaseerd is op 'n awwer versie vaan 't Portugees, weure de oonbeklemtoende vocaole väöl minder gereduceerd, en klinke ch en j nog es affricaote [tʃ] en [dʒ] (wie noe nog in 't Galicisch en Noord-Portugees), in plaots vaan de fricatieve [ʃ] en [ʒ] die me in 't Standaardportugees (zoewel in Portugal es in Brazilië) huurt. De r kin weure oetgesproke es uvulaire fricatief [ʀ], es uvulairen approximant [ʁ] (Mestreechse r) en es 'n rollende [r]. Alle meugelekhede koume ouch veur in Portugal.

De spelling is geènt 't die vaan 't Portugees, meh fonetischer opgebouwd. Zoe weurt de -o aon 't woordind, die es [u] weurt oetgesproke, ouch es -u gesjreve.

Grammair

Wie me maag verwachte vaan 'n creooltaol is de grammair vaan 't Kaapverdiaans sterk versumpeld en analytisch: wieneg buigingsvörm, e zwuurtepunt op woordvolgorde en e hemfelke modifiers um beteikenisaspekte te geve die neet in 't woord zelf beslote zitte. Compleet aofwezeg is flectie evels neet. Me kin beveurbeeld wäörd die nao levende wezes verwieze vrouwelek make (inglês 'Ingelsmaan' > inglésa 'Ingelse'; pôrcu 'verke' > pórca 'zoog'), al weurt dat versjèl soms ouch gemaak door de touwveuging -matchu daan wel -fémia. 't Miervoud, wat me kin make mèt d'n oetgaank -s, weurt allein gemaak wienie spraoke is vaan tèlbaar miervoud, en weurt daobij mer eine kier in 'n woordgróp gemarkeerd: nhâs dôs minína buníta í simpática 'mien twie sjoen en aardege meidskes'.

Persoeneleke veurnaomwäörd make gei versjèl tösse oonderwerps- en veurwerpsvörm, wel tösse beklemtoend en oonbeklemtoend. De vörm zien mi (m’), bô (bu), êl (’l), nú, bô en ês. Es wederkierend veurnaomwoord deent cabéça (lètt. 'kop'), en wederkiereg veurnaomwoord cumpanhêru ('mètgezel').

Werkwäörd

Werkwäörd kinne euver 't algemein twie vörm: de groondvörm (infinitief en tegewoordegen tied) en de verleien tied. De lèste weurt gevörmp door -ba achter de stam te plekke, en geit daomèt direk trök op de Portugese verleien tied: m' canta > m' cantaba. In väöl dialekte zien infinitief en tegewoordegen tied aonein geliek, op 't werkwoord sêr 'zien' nao (dit heet es persoensvörm ê); in 't dialek vaan Santiago evels versprink de klemtoen vaan de lèste nao de veurlèste syllaab bij de persoensvörm (cantâ 'zinge' > m' cánta); dit dialek blijf heidoor korter bij 't Portugees.

Oongewoen vaanoet Indo-Europees perspectief (meh neet in aander taolfemilies) is tot de groondvörm 't perfectief aspek aongief. m' canta beteikent 'iech höb gezoonge', m' cantaba 'iech had gezoonge'. 't Imperfectief aspek weurt aongegeve mèt 't partikel ('hölpwerkwoord') tâ: m' tâ canta 'iech zing', m' tâ cantaba (dialekte oonder de wind) of m' taba canta (dialekte bove de wind) 'iech zong'. 't Progressief aspek geit mèt dao weer stâ veur: m' stâ tâ canta 'iech bin aon 't zinge', m' staba tâ canta 'iech waor aon 't zinge'.