Juliaanse kalender
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Norbiks. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
D'r juliaanse kalender is d'r van oorsjprong Romeinse kalender dae vervólges gebroekd waoërt in 't groeëtste deel van de christeleke waelt. E waoërt in d'r loop van d'r 16e bies d'r 20e ieëw geleidelek aan verdrónge dör d'r gregoriaanse kalender, dae egelek neet mieë wie 'n correctie is van d'r juliaanse.
Inveuring
bewirkD'r juliaanse kalender is geneumd nao Julius Caesar, dae 'm, in z'n hoedanigheed van Pontifex Maximus (hoofd van d'r Romeinse ieëredeens) in 45 v.Chr. inveurde es finale correctie óp de Romeinse versie van d'r Egyptische kalender. Dae waor ieëder al dör Alexander III d'r Groeëte oonder invloed van 't Hellenisme över 't gaanse Middellandse Zieëgebied versjprejd geraakt.
Óp advies van d'r Alexandrijnse astronoom Sosigenes lag Caesar e jaor van 365,25 daag vas, dör öm de veer jaor 'ne extra daag toe te voege. Deze doeër waor al vanods dör de Egyptenaere bepaald en keumt good övereen mèt 't tropisch jaor, dat de seizoene es basis haat.
Dör e misversjtaand waoërt d'r aanvankelek èns in de driej jaor 'ne sjrikkeldaag toegevoegd. Dès faot waoërt in 4 na Chr. hersjteld.
D'r juliaanse kalender is in werkelijkheed èlf minute langer wie 't tropisch jaar. Daordör löpt d'r kalender in doezend jaor 7,8 daag achter óp de zón. Des faot waoërt in 1582 mèt d'r gregoriaanse kalender hersjtèld en me kan dus zègke dat d'r juliaanse kalender van 4 bies 1582 in gebroek is gewes.
De maonde
bewirkIn d'r owwe Romeinse kalender begoes 't jaor óp 1 Martius. Dit is nog ömmer te zieë an de name van de maonde september ('septem' = zaeëve), oktober ('octo' = ach), november ('novem' = näöëge) en december ('decem' = tieën).
Bie d'r juliaanse kalender werre de maonde van d'r owwe kalender behaowe, mae hunne doeër wert aangepaast en daobie begoes 't jaor vanaaf doe óp 1 januari. Ooch waoërt d'r sjrikkelmaond van d'r owwe kalender gesjrapt.
Caesar bepaalde dat 't jaor AUC 708 ('t jaor der verwarring = 46 v.Chr.) 355 daag zów tèlle. 1 Ianuarius zów zoe wer samevalle mèt 't begin van d'r weenter. Ter ieëre van de inveuring van dèze kalender wert d'r maond Quintilis verenderd in Iulius. Later wert d'r naam van de maond Sextilis gewijzigd in Augustus.
In 1820 versjaen vör 't ieërsj in de Encyclopædia Britannica 't dör Johannes de Sacrobosco in de waelt gebrach fabeltje dat, ömdat keizer Augustus neet vör ziene vörgenger woolt oonderdoeë, 't aantal daag van dae maond van 30 op 31 waoërt brach (zjuus zoeväöl wie Julius). Daarbie zówwe die extra daag van Februarius zieë aafgehaold. Dit lètste is eenvoudig te werlègke, want al oonder Numa Pompilius (715-672 v.Chr.) tèlde februari 28 daag. In Sacrobosco's theorie waor dus Augustus' kalender d'r definitieve, en how Julius Caesar d'r kalender aandersj in gedachte. Sacrobosco gèft dan de vólgende maondlengtes:
| Väor Julius Caesar | Tiedens J. Caesar (vólgens Sacr.) | Vanaaf Augustus | |||
|---|---|---|---|---|---|
| Naam | Duur | Naam | Duur | Naam | Duur |
| Martius | 31 | Martius | 31 | Martius | 31 |
| Aprilis | 29 | Aprilis | 30 | Aprilis | 30 |
| Maius | 31 | Maius | 31 | Maius | 31 |
| Iunius | 29 | Iunius | 30 | Iunius | 30 |
| Quintilis | 31 | Iulius | 31 | Iulius | 31 |
| Sextilis | 29 | Sextilis | 30 | Augustus | 31 |
| Septembris | 29 | Septembris | 31 | Septembris | 30 |
| Octobris | 31 | Octobris | 30 | Octobris | 31 |
| Novembris | 29 | Novembris | 31 | Novembris | 30 |
| Decembris | 29 | Decembris | 30 | Decembris | 31 |
| Ianuarius | 29 | Ianuarius | 31 | Ianuarius | 31 |
| Februarius | 28 of 22/23 | Februarius | 29 of 30 | Februarius | 28 of 29 |
| Intercalaris | 0 of 27 | ||||
| totaal | 355, 376 of 377 | 365 of 366 | 365 of 366 | ||
D'r sjrikkelmaond Intercalaris wert èns in de twieeë à driej jaor toegevoegd, soms mèt 'ne Februarius van 22 en aandersj van 23 daag.
Gebroek
bewirkD'r juliaanse kalender waoërt in bekaans gaans 't Romeins Riek gebroekd. Ooch lokaal en regionaal kalendere werre an 't model van d'r juliaanse aangepaast. Zo verenderde keizer Augustus d'r Egyptische kalender dör de inveuring van 'ne sjrikkeldaag öm de veer jaor.
Bie de ópkoms van 't christendom waoërt d'r juliaanse kalender ooch gebroekd öm de data van de christelijke feestdaag, in 't biezeunder Paosje, te bepale. Daordör kieëm 't dat de kerk väöl belang hechtte an d'r kalender.
D'r juliaanse kalender wert noe nog gebroekd dör de oriëntaals-orthodoxe kèrke en sommige oosters-orthodoxe kèrke, de zogenaamde "owwe sjtiel"-kèrke. Dès lètste ömvatte de kèrke van Jeruzalem, Rusland, Oekraïne, Servië, Georgië, Polen en de kloosters van het schiereiland Athos. De orthodoxe-nuje-sjtiel (Constantinopel (noe Istanboel), Alexandrië, Antiochië, Griekenland, Cyprus, Roemenië, Bulgarije gebroeke d'r gregoriaanse kalender vör feestdaag op vaste daag (oonder mieë Kaeërsjmès en de feeste roond de jaorwisseling), mae d'r juliaanse kalender vör feeste gerelateerd an d'r paosjcyclus.
De Orthodoxe Kèrk van Finland, Estland en eenkel orthodoxe parochies in de diaspora, vörnamelek 'n aantal in Tsjechië en Slowakije gebroeke d'r gregoriaanse kalender. Sommige Oosters-katholieke Kèrke gebroeke d'r gregoriaanse kalender en andere d'r juliaanse kalender.
De mètste Armeens-Apostolische kèrke hantere d'r gregoriaanse kalender, zjuus wie d'r sjtaot en vere Kaeërsjaovend óp 5 januari. Sommige evvel gebroeke d'r juliaanse en vere Kaersjaovend óp d'r 18 en Kaeërsjmes óp d'r 19 januari.
Behalve de Russisch-Orthodoxe Kèrk gebroekde ooch d'r Russische sjtaot in 't verlaeje d'r juliaanse kalender; vandao dat de Oktoberrevolutie in d'r westerse maond november plaatsj vón. Rusland sjakelde pas nao de Oktoberrevolutie över op d'r gregoriaanse kalender.