Joost van den Vondel

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Gelaens. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

---

Joost van den Vondel (Philips Koninck, 1665)

Joost van den Vondel (Kölle, 17 november 1587 - Amsterdam, 5 fibberwarie 1679) waas 'ne Nederlandjse dichter en teneëlsjriever.

Vondel wirt naeve Gerbrand A. Bredero en Pieter Corneliszoon Hooft es de meis belangrieke dichter oet de Gouwe Eëuw van de Nederlanje gezeen.

Laeve

Es tweëde kèndj oet ein gezin van zeve kènjer woort hae op 17 november 1587 in Kölle in de Großen Witschgasse gebaore. Zien awwesj ware Joost van Vondel^senior en Sara Cranen. Allebei zien awwesj sjtamde oet Antwerpe. Zie zint van dao nao Kölle gevluch óm raeje van de Taengereformatie, ómdat zien awwesj 't mennonitische geluif aanhónge. In Kölle woorte drie van hun zeve kènjer gebaore: ziene awwer zöster Clementia in 1586, ’t volgende jaor woort Joost gebaore en in 1594 zien zöster Sara. In 1596 vertrok de femielie nao Amsterdam.

In 1610 trouwde Joost van den Vondel mèt Mayke de Wolff (Kölle, 1586 - Amsterdam, 15 fibberwarie 1635). Drie van zien vief kènjer, woónger Constantijntje, zalig kijntje (1632-1632) en Saartje, de vreught van de buurt (1625-1633) zint vreug gesjtórve. Hae verdeende zien broad mèt ein kousewinkelke in de Warmoessjtraot, dat hae van zien vader hèj euvergenómme. Zieje zökke kosde in die jaore zestieën göjje in ziene winkel.
Van den Vondel woort lid van de Brabantse rederiekersjkamer "Het Wit Lavendel". Al wiej hae es kousemaeker wirkde, begoosj hae es bewónjeraer van de dichter Seneca zelf drama te sjrieve. Daoróm begoosj hae in 1613 Latien te leëre óm Seneca baeter te kènne laeze, en later leërde hae Grieks óm zien toneëlsjtök Palamedes oft vermoorde onnooselheit te kènne sjrieven. De controverse róndj Johan van Oldenbarnevelt en prins Maurits in 1618 en 1619 waas de aanleijing veur Palamedes; mèt de 'vermaorde ónneuëzelheid' woort Oldenbarnevelt aangeduud, en in de figuur van keuning Agamemnon koosj prins Maurits waere herkènd. 't Sjtök versjeen in oktober 1625, ènnige maonje nao ’t euverlieje van Maurits. Palamedes is eine sjerpe kritiek op de sjtadhawwer, en de auteur moosj daoveur Amsterdam óntvluchte. Hae gong ein tiedje nao Beverwiek, mèr moosj toch veur 't werk terechsjtaon. De forsje boete van 300 göjje is meugelik door sjepe Albert Coenraads Burgh betaald, dae Van den Vondel 't idee van zien teneëlsjtök aan de handj hej gedaon. Palamedes waas aevel ein populair teneëlsjtök, wovan pes 1800 minstes vieftieën drökke zint versjene. In de oetgaaf van 1652 haet Van den Vondel ein deil weurd (zoa-es zonde) vervange, en sómmige poletieke toesjpelinge woorte versjerp. 't Woort pas in 1663, in Rotterdam, veur 't eësj opgeveurd. Tweë jaor later, wiej de Amsterdamse sjouwburg gesjlaote waas óm raeje van ein verboewing, woort 't sjtök dao boete de verantjwoordelikheid van de regente opgeveurd.

In de jaore 1640 woorte tekste van Vondel op meziek gezat door de veuraansjtaonde componiste Cornelis Padbrué en Cornelis de Leeuw.

In 1641 góng Van den Vondel euver van de Remonsjtrante nao de Roams-kathelieke Kirk, wat häöm neet in dank woort aafgenómme in de hoofsjtad van de Repebliek, wo calvinistische predikante väöl invlood hejje. De sjouwburg in Amsterdam waas dao-entaenge ein kathelieke aangelaegeheid: de sjouwburgbesjtuurders Jan Vos (dichter) en Claes Cornelisz. Moeyaert (sjilder) ware katheliek.

Ómdat zien zoon Joost (1612-1660) door zörgeloasheid in meujlikheje waas gekómme, reisde Van den Vondel in 1657 nao Denemarke. Van den Vondel dichte dao O, Goon! wilt mij verlossen van deze Deensche ossen. Nao 't faillissemènt van de kousezaak in de Warmoessjtraot woort hae in 1658 suppoost biej de Bank van Leëning, ein zoagenaamde sinecure, wo hae in 1668 gepensioneerd woort. Van den Vondel woonde doe op 't Singel, neet wied van de Taoresjloes. Ziene zoon is gesjtórve op de heenreis nao Indië, veur Kaap de Goede Hoop. Van den Vondel woort verzörg door zien dochter Anna (1613-1675) en zien nich Agnes Block. Hae is gesjtórve op 91-jaorige laeftied. Es zien lètste werk dichde hae sjpottend zien graafsjrif:

Hier leit Vondel zonder rouw,

Hy is gestorven van de kouw

Bekèndste werke

• De bekèndste teneëlwerke van Van den Vondels zint de Gijsbrecht van Aemstel, ein sjtök dat door de predikante aanvankelik verboaje woort, (t zouw Roamse sympathieë bevatte), en Lucifer, ein sjtök van boetegewone krach.

Haekeldich

• Zien gedichte, mèt name de haekeldichte, hejje dèks sjtaeke ónger water aan 't adres van de sjtaat in zich. Heël dèks gaeve die uting van kretiek en protes, regelrechte haat en woede: ein veurbeeldj is Het stockske van Joan van Oldenbarnevelt. Sjterke veróntwaardiging klink ouch door in 't inleijende sonnet (door Van den Vondels puristische Klinkert geneump) tot Palamedes oft Vermoorde Onnooselheijd, wo-in de "vermaorde ónsjöld" ougesjienlijk ein figuur oet de Awtheid is: in wirkelikheid sjtóng Palamedes veur de terechgesjtèlde Oldenbarnevelt, en dees subteks kènt de tiedgenaote ónmeugelik zeen óntgaon zijn.
  

Van den Vondel zelf goof te kènne dat hae neet koosj zjwiege:

maer wat op 's harten gront leyt, dat weltme na de keel

Naogedachtenis

Sjtandbeeld van Vondel in 't Vondelpark

• In Amsterdam is 't Vondelpark nao häöm geneump.
• In Kölle is in de wiek Neustadt-Süd ein sjtraot nao häöm geneump.
• 't Monumènt veur Van den Vondel in de Nuuj Kirk in Amsterdam woort óntwórpe door de teikenaer en kunsverzamelaer Cornelis Ploos van Amstel en de etser Reinier Vinkeles.

Werke

Poëzie

• Den Gulden Winckel der Konstlievende Nederlanders (1613)
• Hymnus ofte Lofgesangh over de wijdberoemde scheepvaert der Vereenigde *Nederlanden (1613)
• Vorstelijcke warande der dieren (1617)
• Op de jongste Hollantsche Transformatie (1618)
• De Helden Godes (1620)
• Het lof der zeevaert (1623)
• Geboortklock van Willem van Nassau (1626)
• Bruyloftbed van P.C. Hooft en Helionora Hellemans (1627)
• Rommelpot van 't Hane-kot (1627)
• Verovering van Grol door Frederick Henrick, Prince van Oranje (1627)
• De Rynstroom (1630)
• Roskam (1630)
• Harpoen (1630)
• Een otter in 't bolwerck (1630)
• Geuse-vesper (1631)
• Decretum horribile (1631)
• Op Huygh de Groots verlossing (1632)
• Inwying der doorluchtige Schoole t'Amsterdam (1632)
• Kinderlijck (1632)
• Uitvaert van mijn dochterken (1633)
• Op het overlyden van Isabella Klara Eugenia (1633)
• Lyckklaght aan het Vrouwekoor, over het verlies van mijn ega (1635)
• Brieven der Heilige Maeghden, Martelaressen (1642)
• Aen de Beurs van Amsterdam (1643)
• J.J. Vondels Verscheide Gedichten (1644)
• Altaergeheimenissen (1645)
• Poezy (verzamelbundel) (1650)
• Inwijdinge van 't Stadhuis t'Amsterdam (1655)
• Het stockske van Joan van Oldenbarnevelt (1657)
• Zeemagazyn (1658)
• Wildzang (1660)
• Toneelschilt oft Pleitrede voor het toneelrecht (1661)
• Bespiegelingen van Godt en Godtsdienst (1662)
• Joannes de Boetgezant (1663)
• De Heerlijckheid der Kercke (1663)
• Lykzang ter ere van Zacharias du Mez, Bisschop van Thrallen (rond 1665)
• Uitvaert van Maria van den Vondel (1668)

Teneël

• Het Pascha ofte de Verlossing Israels uit Egypten [1] (1610)
• Hiërusalem verwoest [2] (1620)
• Palamedes oft Vermoorde Onnooselheijd [3] (1625)
• De Amsteldamse Hecuba [4] (1626)
• Jozef of Sofompaneas (1635)
• Gijsbrecht van Aemstel (1637)
• Maeghden (1639)
• Gebroeders (1640)
• Joseph in Dothan (1640)
• Joseph in Egypten (1640)
• Peter en Pauwels (1641)
• Maria Stuart of Gemartelde Majesteit (1646)
• Leeuwendalers, lantspel (1647)
• Salomon (1648)
• Lucifer [5] (1654)
• Salmoneus (1657)
• Jefta of Offerbelofte (1659)
• David in Ballingschap (1660)
• David hersteld (1660)
• Samson of Heilige wraak (1660)
• Adonias of Rampsalighe kroonzucht (1661)
• Batavische gebroeders of Onderdruckte vryheit (1663)
• Faëton of Reuckeloze stoutheit (1663)
• Adam in Ballingschap of Aller treurspelen Treurspel (1664)
• Zunchin of Ondergang der Sineesche heerschappije (1667)
• Noah of Ondergang der eerste wereld (1667)

Gelaegeheidsgedichte

• 1627 - Bruyloftbed van Pieter Cornelisz. Hooft en Helionora Hellemans
• 1633 - Kinder-lyck (nao aanleijing van 't euverlieje van ziene zoon Constantijn)
• 1660 - Op d'Afbeeldinge van den edelen gestrengen Heere Cornelis de Graeff
• 1662 - Ter bruiloft van den weledelen heer Peter de Graef, Jongkheer van Zuitpolsbroek en de weledele mejoffer Jakoba Bikker
• 1668 - Uitvaert van Maria van den Vondel

Literair verhanjeling

• 1650 - Aenleidinge ter Nederduitsche dichtkunste

Vertalinge

• Herkules in Trachin (De Trachiniae van Sophokles) (1668)

Weblinks

• Informatie euver Joost van den Vondel Keuninklikke Nederlandjse Bibliotheek