Hóndj
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Ètsberger. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
D'n hóndj (Canis lupus familiaris) is e roufdeer oete femielje venne hóndjechtiger (Canidae). 't Deer stamp aaf vanne wólf. 't Deer kömp óp alle continente veur, meistal i gezelsjap venne miensj, went d'n hóndj is 't aadste hoesdeer. Al väöle doezjendje jaore wuuertj d'n hóndj gebroek veur bewakingstake, bieë jach, es hèrjershóndj en es trèkdeer. Nag ömmer haet t'r wèrk es pliesjeshóndj ódder hölphóndj, mè de meiste hönj waere taengewuuerjig gehajen es e gezelsjapsdeer.
D'n hóndj laef euver 't algemeint in symbiose mitte miensj.
Anatomie
bewirkBenaominger
bewirk |
|
Tandjformuul
bewirk
't Definitief gebiet van hönj besteitj oet 42 tenj. In jeders kaokhelf tèltj 't drei snietenj (Incisivi, I), eine hooktandj (Caninus, C) en veer kniptenj (Premolaren, P). Inne baovekaok guuef 't boetedet twieë, inne óngerkaok drei, knoeptenj (Molaren, M). De groeate P4 inne baovekaok en de M1 inne óngerkaok waere de sjäörtenj genömp.
Oeare
bewirk't Gehuuer is bie d'n hóndj strang óntwikkeldj. Hae kan hoeagere frequenties waornömme es de miensj. 't Beriek lègk bie 'n optimaal gehuuer:
- Miensj ~ 20 - 20.000 Hz, maximaal gevuueligheed tösje 1000 en 4000 Hz.
- Hóndj ~ 15 - 50.000 Hz (inneg brónne spraeke zölfsj van 100.000 Hz), maximaal gevuueligheed róndj 8000 Hz. Hönj zeen wiejer in staot euver 'nen aafstandj van 25 maeter frequensjes róndje 1 à 2 Hz te huuere.
De bewaegelike oearsjelper vannen hóndj make 't muuegelik óm e gelöjd dreidimensionaol te lokalisieëre; hae kan det daoróm väöl baeter es de miensj. 'nen Hóndj kan de richting waoroet e gelöjd kömp mit 'n aafwieking van 2% bepaole (bieë miensj mieër es 15%). Bieë bewaeging vanne hönjsoeare zeentj neet minder es 17 spere betróg.
Hönj mit hangoeare höbbe e get zwaker vermoeage óm gelöjd te lokalisieëre. De oeare höbbe daotaenge naeve häör fysieke funksje ouch 'n belangerieke taak bieë communicaasje mit anger hönj en mit de miensj. Ouch óp dit pöntj zeen hönj mit hangoeare dös einigszins in 't naodeil.
Ouge
bewirkVruueger woort aangenómme, det hönj inkel griestoeane ódder 'zwart-wiet' kóste zeen. Oet naoder óngerzeuk is daotaenge gebleke det hönj waal degelik kläöre kinne zeen, mè waal angesj es de miensj.
't Oug vannen hóndj bevatj, wie bie alle zoeagdere twieë type receptoeare. De staefkes zeentj veur de waornaeming van griestoeane verantjwaordelik, de kichelkes veur 't zeen van kläöre. In 't oug zeen mieër staefkes es kichelkes en staefkes höbbe minder leech nuuedig óm e signaol ane hèrsjene te gaeve. De kichelkes zórge veur ’t zeen van kläöre wen d'r genóg leech aanwaezig is.
In 't oug van hönj is, wie bieë meiste zoeagdere, 'n speciaal anatomisch structuur (Tapetum lucidum) aanwaezig, die invallendj leech trögkkaets en zoea 't bestaondj leech verstèrk. Dit verklaortj, waoróm hönj inne sjemering väöl baeter kinne zeen es luuj, bie waem dees structuur aafwaezig is.
't Oug vannen hóndj haetj twieë versjillendje types kichelkes, die óp gruuen ódder blaw leech reazjieëre. Dit in taengestèlling tótte miensj, dae euver drei versjillendje types besjik, die óp roead, gruuen en blaw leecht reazjieëre. 'nen Hóndj zuutj gei roead en ervaartj roeaj dinger es (dónker)gruuen. 'ne Roeajen bal in 't graas is veur 'nen hóndj dös lèstig te zeen.
E anger versjil is det 't hönjsoug in 't beriek róndj 430 nanomaeter de groeatste gevuueligheed vertuuntj. Bieë miensj is dit róndj 530 nanomaeter. De sjèrpdje van ‘t bieëldj is waorsjienlik kleinder es bieë miensj en mieër óp bewaeging geoptimieërdj. Stèlstaonj dinger waere dórche hèrsjene óngerdrök en zeentj dórchen hóndj minder good waor te naeme.
't Gezichsberiek vannen hóndj is mit circa 240 graoje dudelik groeater es det vanne miensj, mit dórche ziedelingse implantaasje vanne ouge óppe sjieëdel. 't Beriek waorin 'nen hóndj drei-dimensionaol kan zeen is mit 120 graoje óngeveer aeve groeat es det vanne miensj.
