Dirizjent
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
'nen Dirizjent is iemes wat 'n orkes, ensemble of koer leit en daobij direkte speulaonwijzinge gief. Heer (of zij) weurt geach zien ensemble correk te doen musicere, meh ouch um, door e conzèr, zien persoeneleke visie op 't meziekwerk te geve (vertolking). Tösse twie rippetities door en op de rippetitie zelf mote de musici mèt zien aonwiezinge hun partije goon studere. Dirizjent zien vereis e groet inziech in opgesjreve meziek: me moot mierder partije tegeliek kinne leze, me moot lezentere zier snel kinne wissele en me moot gesjreve meziek gemekelek in ziene kop kinne hure - ouch ganse partiture.
Gestes
bewirkD'n dirizjent in de vörm dee veer allewijl kinne, en dee ziech in de negentienden iew heet oontwikkeld (zuug oonder), dirizjeert mèt 'ne baton, e klei sumpel stekske wat 'r in de rechterhand dreug. Mèt de baton kin heer de maot aongeve; me kin beveurbeeld bij 'nen dreikwartsmaot 'n dreihokege figuur sloon mèt d'n iersten tèl op de bovesten hook. De linkerhand beweeg in princiep ouch op de maot mèt, meh weurt mie gebruuk veur dynamische nuances of um inzatte aon te geve: es e bepaold instrumint of 'n bepaolde gróp moot inzètte, gief d'n dirizjent dat aon door te wijze. De dynamiek weurt aongegeve door de intensiteit vaan de beweginge (wie gezag veural die vaan de linkerhand, meh neet allein).
Gelèt op de wèt vaan traagheid is 't vaan belaank tot 'nen dirizjent eventueel veranderinge veurbereit. Musici zien geneig um 'tzelfde tempo nog eve aon te hawwe naotot d'n dirizjent vaan tempo is gewisseld. Bij 'n gestadege verlaankzaming (rallentando, ritenuto) moot heer daorum al vaan teveure zien beweginge get verstarre, zoetot musici zien tot 't tempo trök geit loupe. Bij 'ne lestegen inzat zuut d'n dirizjent nao de gróp die moot inzètte; dèks luf heer daan ouch zien linkerhand al um op 't zjus momint te wieze.
Binnen 't orkes weurt d'n dirizjent dèks bijgestande door ervare musici die aonveurders vaan hun eigen instrumintegróp zien. In 't bezunder gelt dit veur de conzèrmeister, dee de ierste viole aonveurt en dee d'n dirizjent dèks vervink es dee lèste neet op 'n repetitie presint kin zien.
In väöl gevalle dirizjeert me zoonder baton. Dit doen beveurbeeld de mieste awwemeziekensembles, väöl nuiemeziekensembles en koere. Ouch bij symfonieorkeste kump 't veur, meh neet es regel. Dirizjeert me zoonder baton, daan gief me mèt de twie hen dèks oongeveer dezelfde beweginge.
Historie
bewirkD'n dirizjent es apaart beroep besteit nog neet zoe laank. Orkeste kaome zoe roond 1600 veur 't iers op; de directie waor in deen tied dèks in han vaan eine vaan de musici. Door de ganse barok heer, en ouch in de klassieke meziek, waor 't dèks de continuospeuler dee vaanachter zie tósje-instrumint aonwijzinge gaof. Dèks waor dat ouch nog ins de componis. Soms dirizjeerde me wel los; me gebruukde in de barok evels geine kleine baton meh 'ne groete stek boemèt me op de groond de maot sloog (dit deeg beveurbeeld Jean-Baptiste Lully).
In de negentienden iew, d'n tied vaan de romantiek, woort de meziek gecompliceerder. Ierstens woorte de partiture deper: orkeste woorte groeter, zoetot 't mie partije góng geve die lesteger te euverzien waore. Twiedens lepe partije ummer minder geliek - boe in de klassieken tied de blozers dèks mèt de striekers mètdege, hadde ze noe gans aander note te speule. Daardens vroog de romantische meziek um groete tempo- en dynamiekversjèlle - get wat in 'n orkes absoluut centraol moot weure geregeld. Heidoor oontstoont vaanaof 1850 de beroopsdirizjent. Es veurbeeld weurt ummer weer Hans von Bülow geneump. Heer gaof 't beroop vaan dirizjent de vörm dee v'r noe nog kinne. Dirizjente waore in dezen tied ouch nog wel ins componiste; de enorm orkespartiture vaan Gustav Mahler en Richard Strauss, die veural bij Mahler ouch nog minutieus vaan speulaonwijzinge veurzeen zien, tuine wie specialistisch werk dit waor gewore.
In d'n twintegsten iew bleef dit typ dirizjent euverind, allewel tot de muzikaol modes zier sterk veranderde. Zeker nao d'n Ierste Wereldoorlog góng me väöl mie zakelekheid verlange; bekind woort d'n eis vaan d'n Italiaan Arturo Toscanini um 'gewoen te speule wat in de partituur steit'. Dirizjente gaove soms ouch impulse aon muzikaol vernuiinge. Iemes wie d'n Oosterieker Nikolaus Harnoncourt leep veurop in de historische oetveuringspraktijk, boebij heer perbeerde awwe meziek weer te speule wie ze in zienen tied had gekloonke. Nuie meziek vereisde weer 'n aander typ dirizjent: eine dee nog väöl ingewikkelder partiture kós doen klinke. Hei-in specialiseerde ziech oonder mie Reinbert de Leeuw en Pierre Boulez, allewel tot dee lèste ouch klassieke en romantische meziek dirizjeerde.