Broenvès

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

---

Verspreiing vaan de broenvès.

Broenvès roond Denemarke.

De Broenvès (of gewoene broenvès; ouch wel zieverke; Latiense naom Phocoena phocoena (Linnaeus 1758)) is 'ne kleine walvèsechtege oet de oonderorde vaan de Tandwalvèsse en de femilie vaan de Broenvèsse. Taxonomisch gezeen is de broenvès geinen dolfijn. Ze leve in väöl oondepe zieë op 't noordelek haafroond (zoewie de Noordzie), veural in gemaotegde streke; daoboete höbbe ze mie concurrentie mèt versjèllende dolfijnesoorte. Ouch veur de kös vaan 't Belsj en Nederland weure ze gezeen.

Naom

De naom 'broenvès' is veural Nederlands (bruinvis), dewijl aonduiinge wie 'zieverke' in väöl aander Germaanse en Romaanse taole veurkoume (Latien porculus marinus, Duits Meeresschwein, Ingels porpoise [<Aajdfrans por(cs)-peis 'verke-vès'], modern Frans marsouin [< Middelnederlands mereswijn]). Natuurlek is de broenvès, wie de walvès en d'n inkvès, geine vès (en gei verke); zoe'n naome zien bij ziebieste neet oongewoen. Ouch is 'r normaal gezeen neet broen, zuug oonder. De naom zieverke kin verband hawwe mèt 't knorrend geluid wat 'r soms maak.

De wetensjappeleke naom Phocoena phocoena liet ziech aofleie vaan 't Aajdgrieks φώκη phōkē 'ziehoond'; in die taol waor 't synoniem δέλφαξ delphaks ('zieverke', meh ouch gewoen 'verkske'; verwant aon δελφίς delphis 'dolfijn') ouch in gebruuk.

Veurkoume en oondersoorte

Me vint de broenvès in diechte concentraties op oondepe plaotse in zieë op 't continentaol plat en noe en daan in deper water (meh zelde deep in 't water, al kinne ze mie es 200 meter duke). Dit lèste is 't geval in de Noordeleke Ieszie, zoe tösse Nova Zembla, Spitsberge, Iesland, Greunland en 't Europees en Noord-Amerikaans (Canada en de VS zeker tot aon Virginia) vasteland. Ouch in de Noordzie en Ooszie kump 't bies veur, en wijer zuideleke langs 't weste vaan Europa en zelfs Afrika tot aon Senegal. In de Zwarte Zie en de Zie vaan Azov leef ouch 'n populatie, meh in de Middellandse Zie zuut me ze neet (frequint). In de zuideleke Noordzie, veur de kös vaan Nederland, woorte ze tösse 1965 en 1985 koelek gezien, meh sindsdeen zien ze trökgekoume; de lèste jaore is 't zwoertepunt zelfs dudelek vaan 't noorde nao 't zuie versjuif. Ouch veur de Belzje kös koume ze allewijl weer dèks veur; ze weure 'nen inkele kier zelfs tot in de Schelde gezeen. Aon de Aziatische kös zuut me ze vaan bove de Beringstraot tot aon Japan; of ze ouch bij de Korea's veurkoume, is oonzeker. Aon de Noord-Amerikaanse weskös koume ze veur vaan Alaska tot en mèt Californië.

Veer oondersoorte kinne weure oondersjeie: P.p. phocoena in d'n Atlantischen Oceaon, P.p. vomerina in 't ooste vaan de Stèllen Oceaon, P.p. relicta in de Zwarte Zie en ein zoonder naom in de westeleke Stèllen Oceaon. Ouch 'n populatie in de Ooszie heet de speciaol aondach.

Uterlek

De broenvès is polytypisch: de versjèllende oondersoorte zien liech versjèllend oet. De broenvès is oongeveer vaan maanslengde, normaal neet langer es 1 meter 85 meh in zeldzaom gevalle euver de twie meter. De populatie in de Ooszie is e stök korter, zoe roond de 1 meter 50 in doorsnee. Vruiwkes zien dudelek langer es mennekes. 't Gewiech ligk gemeinelek zoe tösse de 50 en 60 kilo, mèt oetsjeters tot 90. 't Seksueel dimorfisme drök ziech, boete de lengde, oet in 't achterlief, zjus wie bij aander walvèssoorte. Bij de vruiwkes ligke d'n aars en de geslachsvaw ing bijein, bij 't menneke ligke ze wijer oeterein.

De boek vaan de diere is wit, de rögk is doonkergries tot zwart (en normaal neet broen). Bij joonge kinne ouch deile vaan de boek zwart gekleurd zien (juveniel melanisme). In de bovekaak höbbe de bieste 22 tot 28, aon d'n oonderkaak 21 tot 25 hiel korte en stoompe tan.

Leefwijs

Ete

Broenvèsse ete versjèllende soorte vès en weekdiere wie inkvèsse. Dèks geit 't um klein, neet gepantserde vèssoorte wie hiering, wieting, kabbeljaw en makreel Umtot de broenvès in väöl versjèllende biotope leef, is ziene veurnaomste proej neet euveral dezelfde.

Natuurleke vijande

De broenvès heet natuurleke vijande in d'n orka en in versjèllende groete hejjesoorte. Vaan d'n toemeleer en de gewoenen dolfijn is bekind tot ze broenvèsse aonvalle en doeje zoonder ze op te ete. Me nump aon tot dit mèt concurrentie um ete te make heet; 't zouw kinne zien touwgenome doortot de vès door minseleke vangs sjaarser is gewore.

Gedraag

Meistentieds leve broenvèsse allein of in pare, soms ouch in sjaole vaan e bies of zes. In de paartied zeuke ze ziech oonderein wel op; daan kinne gróppe vaan tientalle bieste oontstoon. Jónge blieve e tiedsje bij hun mojer, wie laank perceis is neet bekind. Hun gedraag is in vergelieking mèt beveurbeeld toemelere get oonopvallend: ze springe zelde oet 't water (allewel tot ze dat wel kinne) en weure ouch neet bij beut gezien. Sjouw veur lui zien ze evels neet: ze koume tot in haves (zuug d'n Ingelse naom harbour propoise) en woorte in de zeventienden iew zelfs in de grachte vaan Amsterdam gezeen.

Geluid

Wie de mieste walvèsse laote broenvèsse e wied scale aon klaanke hure. De klaanke die 'ne broenvès oetstoet, reike vaan 0 tot 160 kHz en zien dus gooddeils ultrasoon. Me verdeilt de geluidssignale nao aard in veer klasse. Alleriers geluide mèt 'n lieg frequinte, zoe tösse 1400 en 2500 Hz (dit is dus huurbaar geluid); dit zal veur communicatie dene. Daan gief 't geluid mèt 'n frequentie tösse 110 en 140 kHz; me nump aon tot dit veur echolocatie vaan bewegende objekte (proejbieste en jegerbieste) weurt gebruuk. Klasse drei besteit oet klaanke mèt lieg enegerie oetgestote, vaan 'n frequentie tösse 30 en 60 kHz. De veerde klasse ligk tösse 13 en 100 kHz; aongezeen dat de klaanke zien die de broenvès 't bèste kin hure, zalle die wel veur echolocatie op langen aofstand (plaotsbestumming) zien bedoeld. Daoneve liet 't bies nog sinusklaanke mèt 'n lieg (veur lui huurbaar) frequentie hure; die weure neet tot de signale gerekend, meh höbbe ieder 'n sociaol functie.

Voortplanting en oontwikkeling

Embryo vaan 'ne broenvès, 9 cm laank.

Mennekes weure tösse de twie en drei jaor geslachsriep, vruiwkes zoe tösse drei en veer jaor. In de waters veur de Europees köste ligk de paartied zoe tösse midde juli en ind augustus. In deen tied zwelle de klitse vaan 't menneke tot wel hoonderd kier hun oersprunkelek gewiech, vaan e paar gram tot oongeveer 400 gram. Wie bij aander walvèsechtege besteit de paring oet e laank veurspeul, boebij 't menneke 't vruiwke laank hel moot naozwumme, en 'n copulatie die mer e paar seconde doort. Es die paring veurbij is, kin ziech gans 't ritueel herhole.

D'n draagtied vaan broenvèsse doort tien tot èlf maond, zoetot de keefkes in miestes mei of juni op de wereld koume. Twielinge zien extreem zeldzaam. 't Joonk waog vief tot zeve kilo en is tösse 65 en 90 centimeter laank. Nao ach tot nege maond weurt 't gespiend. De mèlk is, wie typisch bij walvèsse, relatief riek aon rouw eiwitte en mineraole en zouw 'ne mins neet smake.

Relatie mèt de mins

Jach en consumptie

Op minstes twie plaotse in de wereld (Greunland en de Zwarte Zie) weurt de broenvès nog (sporadisch) bewus bejaog. In Nederland is dat laank neet mier 't geval; vreuger woort 't bies evels wel gegete. Ouch woort de levertraon es laampolie gebruuk. D'n achternaom Varkevisser (veural frequint in Katwijk) verwijs nao de vangs vaan 't bies.

Bedreiging en hinder

Oondaanks sterke concurrentie mèt de mins en hinder vaan dee zien activiteite is de broenvès wereldwied neet bedreig. Vreuger (in 1996) is de soort wel es kwetsbaar aongemerk.

De soort kump dèks in vèsnètte te zitte. Heer weurt daan es bijvangs gezeen en de doej of gewoonde broenvèsse weure weer euverboord gesmete. Me dink aon intelligente vèsnètte die geluid oetzende um de bieste aof te sjrikke. Dit kin 't gehuur vaan de bieste evels sjaoje (zuug ouch direk oonder). 't Is nog neet perceis dudelek in wat veur nètte de broenvèsse blieve zitte, meh normaal geit 't wel um sleipnètte, die euver de bojem ligke. De broenvès heet ouch indirek las vaan vèsserij, door euverbevèssing. De soorte boe de broenvès op jaog (zuug (bove) stoon ouch op minseleke menu's.

Allewel tot de bedreiging allewijl minder is die vaan de bijvangs, heet de broenvès ouch te lije vaan chemische vervojling. Doortot ze relatief väöl in de buurt vaan köste (en dus lui) zitte, numme ze vrij väöl chemische stoffe op. Dit heet de aofgeloupe decennia in beveurbeeld de zuideleke Noordzie gezörg veur de groete vermindering. Door vermindering vaan de watervervojling kóste de aontalle weer touwnumme. Allewijl krijg de broenvès, wie aander walvèssoorte, mie las vaan geluidseuverlas. 't Lewej vaan sjeper en ouch bouwprojekte (wie windmeules, boeveur dus in de zie moot weure geheid) sjaoje 't geveuleg gehuur vaan de bieste hendeg. Veurluipeg heet me dao gein gooj oplossinge veur.

Gevaangesjap

Allewel tot de broenvès neet sjouw is veur door lui bewoende umgeving, is 't lesteg veur 'm in 'ne zoo te hawwe; poginge daotouw zien dèks mislök doortot 't bies hoeg eise aon 't leefmilieu stèlt, die in bassins neet gemekelek kinne weure naogedoon. In de negentienden en vreugen twintegsten iew storve zoe väöl diere nao korten tied in gevaangesjap. Allewijl weure ze in sommege dolfinaria gehawwe, zoe in Harderwijk (in de zoegeneumde 'Bruinvisbaai'). 't Geit daan um bieste die verzwaak zien ingebrach en neet obbenuits weure oetgezat; me hèlt dao ouch veurstèllinge mèt ze. 't Hawwe vaan broenvèsse veur wetensjappelek oonderzeuk gebäört Denemarke en wel in 't Fjord og Bæltcentret in Kerteminde bij Kopenhage.

Note en bronne

Dit artikel is oonder mie gebaseerd op de correspondere Duitse, Ingelse en Nederlandse Wikipedia-artikele, en wel de gelinkde versies.

Extern links

• De broenvès op de Roej Lies vaan 't IUCN
• De broenvès bij Stiechting De Noordzee
• De broenvès bij SoortenBank.nl