Braziliaans-Ziews

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

---

Braziliaans-Ziews is e Ziews dialek wat weurt gesproke in de Braziliaanse staot Espírito Santo. 't Dialek oontstoont naotot in de negentienden iew 'n aontal Ziewse femilies emigreerde nao 't dörpke Holanda (gemeinte Santa Leopoldina). Vaandaog d'n daag weurt de taol nog door e paar femilies gesproke; ze steit op oetsterve oonder d'n drök vaan groeter taole. Door de isolatie vaan hun moojerland en 't intens contak mèt aander taole is 't dialek in rillatief korten tied gans op ziechzelf goon stoon.

Vörmingshistorie

Aonkoms in groete ermooj

In de negentienden iew trok Brazilië väöl Europeaone; neve Portugeze veural Pruse en Italiaone. De mieste neet-Portugese migrante gónge in 't zuie woene. Aandere woorte nao de staot Espírito Santo getrokke. Dao kaome in de ierste plaots hendeg väöl Pommere opaon (lui oet de Pruse provincie Pommere, in dit geval oet Achter-Pommere wat vaandaog d'n daag bij Pole huurt), meh ouch get Nederlanders. Veur zoewied bijgehawwe zien tösse 1812 en 1900 504 Nederlanders nao Brazilië geëmigreerd, daovaan (sinds 1858) 323 nao Espírito Santo. Allemaol kaome ze vaan 't groondgebeed vaan de modern gemeinte Sluis. De belaankriekste migratiedörper waore Zuidzande, Cadzand, Groede, Retranchement, Nieuwvliet en Schoondijke. De koloniste emigreerde umtot Zieland in dezen tied 'nen economische crisis doormaakde. Daobij heersde in 't land d'n eereppelpes.

Aongekoume op de plaots in de gemeinte Santa Leopoldina die hun waor touwgeweze, bleek tot de contrakte neet klopde. 't Land waor nog gans oonbewèrk en hei stoonte zelfs nog gein hoezer. Ouch de gewasse (koffie, cassaaf) en bieste die me hun had beloof, oontbraoke. Touwgaank tot 'nen dokter hadde ze eve wieneg, zoetot de sterfde in de ierste jaore hendeg hoeg laog. Wie keizer Peter II in de jaore zèsteg 't gebeed inspecteerde, waor heer zier gesjok door wat heer zaog. Wat evels wel geregeld waor, waor tot lui oet 'tzelfde land in dezelfde kolonie gónge woene en aon 't werk woorte gezat. Neve Holanda gaof 't ouch Luxemburgo, Tirol en Suíça ('Zwitserland').

'n Ind aon de isolatie

Door de groete ermooj boe-in ze móste wèrke, leefde ze in isolatie vaan de aander koloniste. Dat zou evels neet zoe blieve. Ze perbeerde oet alle mach 'nen calvinistischen dominee te kriege, meh móste ziech oetindelek content stèlle mèt 'ne lutheraanse pestoer en 'n kèrk same mèt de Pommere, die in 1903 veerdeg kaom. Sindsdeen begóste de Ziewe ziech mèt de Pommere te minge. Ouch gónge ze in de nuien iew ummer mie nao sjaol, boe 't oonderwies in 't Portugees waor en 't gebruuk van Ziews woort bestraof. Tot slot bleve ze neet allemaol in Holanda woene. Vaandaog woene de sprekers verspreid euver drei gemeintes: Santa Leopoldina, Santa Maria de Jetibá en Itarana.

't Ziews noe

Veur hun oonderzeuk spraoke de oonderzeukers mèt 76 lui oet Ziewse femilies. Mer 13 vaan hun neumde ziech sprekers, en mer eine waor joonger es veerteg. Wel gaof 't in eder leeftiedscategorie nog wel eine dee 't verstoont of dee e paar wäörd spraok. Wat betröf de aander taole: de awwere praotde in 't daogeleks leve veural Pommers, de jongere bekaans allein mer Portugees. Laank neet allemaol voonte ze 't erg tot hun taol aon 't verdwijne waor.

't Bezundere aon de situatie is volgens de oonderzeukers neet tot de taol verdwijnt, meh tot 't nog mie es vief generaties heet gedoord ietot de klein Ziewse minderheid häör taol opgaof. Normaal is dat binne de hoonderd jaor gebäörd.

Begin einentwintegsten iew begós de belaankstèlling veur dit Ziews ziech oet te breie. Op 't taolkundeg oonderzeuk volgde 'n documentaire die 't leve en de taol vaan de Ziewse gemeinsjap op beeld vaslag.

Kinmerke

Karakter

't Braziliaans-Ziews is in weze 'ne vörm vaan 't Land-vaan-Cadzands. Umtot alle koloniste oet 't Land vaan Cadzand kaome, kóste ze in Brazilië zoonder meujte hun plat blieve gebruke. De invleuj vaan boetenaf koume veural vaan 't Oos-Pommers, wat in dit gebeed 'n soort lingua franca is. De lui kinne ouch wel Portugees (de joongere soms niks aanders mie), meh die taol heet väöl minder invlood gehad umtot 't gein Germaanse taol is ze en väöl wijer vaan 't Ziews aofsteit. 't (Standaard-)Nederlands heet geine status mie veur de sprekers. Bij 't veldwerk hadde ze ouch 'n hendege meujte um de oonderzeukers te verstoon.

Volgens de oonderzeukers is 't intens taolcontak wat oet deze vörm vaan Ziews bliek typisch veur stervende taole.

Naom

De sprekers neume hun taol ’Ollands, of holandês wienie ze Portugees praote. Allewel tot 'ne spreker in Zieland dat ummer zouw doen, make zij 't versjèl tösse Nederlands en Hollands neet mie.

Klaanklier

Umtot de Braziliaanse Ziewe hun taol neet mie zoe dèks gebruke, weure de Ziewse klaanke soms door aandere vervaange. De klaanke kinne gemekelek binne ein idiolek wissele. Wäörd die vaanajds mèt 'n h begóste, zouwe feitelek gein h- mote höbbe, meh oonder invlood vaan 't Pommers kump ze soms weer trök. Daan vörmp ze ei foneem mèt de g-, die in 't Ziews-Vlaoms wie 'n [ɦ] klink. Zoe wissele de klaanke [ɦ] en [z] ziech soms af in hier/zier ('hei'; Europees Ziews ’ier) of heên/zeên ('gein', Europees Ziews geên, spreek oet heên). Mèt klinkers wie ie [i(:)], eê [ɪə] en ee ([e:]) kin ouch weure gevarieerd.

Directen invlood oet 't Pommers bliek wel doortot clusters mèt s+medeklienker wie sj(C) weure oetgesproke, wie in alle soorten Duits en Limbörgs oonder de Panninger Linie: sjtruken. Ouch veraandert de aw sch- in sj-: sjole 'sjaol' (Europees Ziews schole).

Morfologie

't Vèlt op tot 't betrèkkelek veurnaomwoord wat intösse de plaots vaan die en dat gooddeils heet euvergenome. Ouch dat is oet 't Pommers te verklaore, wat ummertouw al wat veur alle geslachte, getalle en naomvel gebruuk. Die of dat duke noe en daan ouch nog wel op.

Bij väöl sprekers is 't verkleinwoord deils of gans verdwene. Ouch heiveur is 't Oos-Pommers, wat zelf gein verkleinwäörd kint, de verantwoordeleke, want 't Portugees maak die aofleiiengen wel. 't Gebruuk vaan verkleinwäörd versjèlt vaan plaots tot plaots. 'nen Informant in Holandinha kós ze zoonder meujte producere en zag zelfs nog zachjes (e verkleind bijwoord dus). 'nen Oondervraogde spreker in Garrafão gebruukde ze neet oet ziechzelf meh herkós ze wel nao suggestie. 'ne Spreker oet Jatibocas kós ze zelfs nao suggestie neet make en wis veur casinha en mesinha gein aander vertaolinge es respectievelek kleen 'uus en klene taofel.

Syntaxis

Sprekers vaan 't Braziliaans-Ziews gebruke väöl doen-oondersteuning, dat wèlt zègke zinnekes zoe vaan 'Deis diech eve loere of m'ne fiets dao nog steit?' (boe-in 't hölpwerkwoord doen dus gein betekenis heet). Die koume in Zieland ouch wel hei en dao veur, meh neet per se in 't Land vaan Cadzand. 't Is meugelek tot dat midde negentienden iew aanders waor, en 't kin ouch good tot 't Braziliaans-Ziews dit weer oet 't Pommers heet euvergenome (wat zoeget soms ouch deit). 't Woersjijnelekste is evels tot dit spontaan is gebäörd in taolcontak. Oonderzeuk liert tot sprekers vaan verwante taole die neiging väöl höbbe, mesjiens veur dudeleker te zien.

Zeker wel door Pommersen invlood zien de sprekers vaan dit dialek constructies goon gebruke wie Da's dan vier daogen om te nao Santa Leopoldina kommen. In 't Europees Ziews stoont om en te, zjus wie in 't Limbörgs, gewoen um de bepaoling heer.

Mesjiens oonder Portugesen invlood laote de Braziliaanse Ziewe ouch soms 't direk objek (lijend veurwerp) weg. In zinne boe 't Europees Ziews ’t zouw vereise, kin dit wegblieve in 'ne zin wie De joengeren, die praote (’t) nie meer. Dit is ouch 'n bezunderheid van 't Braziliaans-Portugees, want zjus zoe good zouw 't Europees Portugees hei e lijend voeurwerp eise: Eles não falam(-la).

Vocabulair

't Braziliaans-Ziews steit bol vaan de Pommerse wäörd. Dèkser zien 't wäörd die ouch in Hoegduitse (en sommege Limbörgse) dialekte bestoon, wie bald 'gaw' en billig 'gojekoup'. Daoneve gief 't ouch väöl Pommerse lienvertaolinge, wie Geeft dat gunter ok koeien ('Gief 't dao ouch keuj'; Europees Ziews Bin d'r daor ok koeien). Portugese wäörd zien väöl minder algemein.

Bronne

Dit artikel is vertaold oet de Ziewstaolegen tegenhenger, door d'n oteur zelf.

• Kennislink.nl - Zeeuws-Vlaams in Brazilië: een bijzondere mix
• Elizana Schaffel-Bremenkamp e.a. - "Zeeuws-Flemish in Brazil: Multilingualism and language decay" in Niterói nommer 42