Aomezeike

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mofers. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

E klein menke paartj mitte groeate keuningin.

Aomezeike (Letien: Formicidae) zeen 'n groep aan kelonievörmendje sociaal insekte die behuuere toete orde vanne vleesvläögelige (Hymenoptera). Aomezeike höbbe zich kónnen aanpassen aan hieël versjillige laefómgaevinge. Wo ze veurkómme zeen ze de dominantje laevesvorm oppe baom. Aomezeike kómme vriewaal euveral oppe werreld veur en zeen domit ein vanne succesvólste deergruup. Väöl aomezeikesaorte boewen häör ès inne baom of in hol buim; anger saorte spinne blajer aanein veur 'n ès te make; weer anger laeven in splete tösse rotse.

'n Aomezeikekelonie besteit oet ein (of inkel) keuningin(ne), wirkers (ouch allemaol vruikes) en sómtieds jóng menkes en mäögdjelike keuninginne. De grótste groep binnen 'n kelonie vörme de wirkers, die same de wirktake verdeile. Ouch guuef 't óng anger verkènners, aetesvergäörders, èsóngerhajers, kinjerverzörgers en seldaote. Wen 't ès groeat zat is wuuertj 'n lifting vanne opgreujendje lerf opgekwieëk toet menkes en keuninginkes. Bie de meiste saorte verlaote die 't ès vlegendj wen dao d'n tied riep veur is. Dit gebeurtj in Nederlandj döks op werm daag nao raenger. Inne lóch pare de menkes mitte keuninginkes, wonao de menkes kórt d'rop stèrven enne keuninginnen 'n nuuj èsplaats zeuke. Det kan vlegendj waere gedaon, zodet zelfs in blomebek die tieën maeter baove de gróndj hange nag èster kónnen óntstaon.

Aomezeike waere sómtieds ouch es hoesdeer gehaje, in e formicarium.

Taxonomie

Riek: Animalia (dere)
- Stam: Arthropoda (gelidpuuetige)
  - Klas: Insecta (insekte)
    - Orde: Hymenoptera (vleesvläögelige)
      - Óngerorde: Apocrita
        Superfemielje: Vespoidea (wapsechtige)

Systematiek

Aomezeike behuuere toete wapsechtige; ze stammen aaf van gravendje wapssaorte wovan de wirkers de vläögelen höbbe verlaore. De nej verwantjsjap aan wapsen is ouch aaf te leien oete boew vannen aomezeike, dae sterke euvereinkómste vertuuentj mitte waps. Alle aomezeike behuuere toet 'n inkel femielje, de Formicidae. Anger insekte die sómtieds es aomezeike kónne waeren aangezeen behuuere toete aomezeikwapse, die ouch waal fluweelaomezeike waere geneump (femielje Mutillidae). Saorten oet dees litste groep zeen ouch vläögelloos en lieken op aomezeike, meh waere betrach es wapse zónger vläögele. Aomezeikwapse zeen euveren algemein väöl behaordjer es gewuuen aomezeike.

Variaasje

Óngevieër 12.000 saorte zeen besjreve. Bie aomezeike besteit 'n groeate variaasje wo 't geit euvere volgendje eigesjep:

De gruuedje vanne kelonie. Dees kan sómtieds oet inkel en sómtieds oet miljoene bieëster bestaon;
't Aantaal keuninginne die aan kop staon van 'n kelonie. Det kan variëre van ein toet inkel hóngerdje;
De kómpleksiteit vanne aomezeikemaotsjappie. Bie sómmige aomezeikesaorte besteit 'n gans specefieke verdeiling van take en biebehuuerendje liefskènmirke;
De woeanómgaeving vanne kelonie. Sómmige saorte laeven óngere gróndj, dewiel anger allein in tuup van buim veurkómme.

Kènmirker

De meiste saorten aan aomezeike zeen zwart of broen, mer ouch kómme gael, roeaj, gruuen, zilvergries en góldkluuerige saorte veur. Aomezeike höbbe, juus wie de meiste anger insekte, veulsprietten oppe kop, waat häör veurnaamste zintuug is en womit ze kónne ruken en veule. De meiste aomezeikesaorte höbben ouge, mer in 't duuster ès zeen dees neet hieël nöttig.

Wie alle insekte höbben aomezeiken e lief det in drie deiler is verdeildj, en drie paar puuet. Kwa liefsboew lieken aomezeike hieël erg op wapse; allein zeen ze döks klènder, höbbe ze gein vläögelen en höbbe ze e klein veerdje (sómtieds viefdje) liefsdeil tössen 't bórsstök en 't achterlief: de sjöb (bie sjöbaomezeike) of de knuip (bie knoupaomezeike). Vläögele zeen veurbehajen ane keuningin enne menkes, die ze gebroeke veure zoeageneumdje broedsvlöch oet te veure. In Nederlandj en op 't Belsj gebeurtj dit meistes róndje maondj augustuss: d'n tied vanne vlegendje aomezeike.

Sómmige ruivendje gelidpuuetige, wie sómmige wantse, mer ouch spinne, lieke spraekendj op aomezeike veur zoea óngestuurdj op aomezeike te kónne jage zónger det de anger aomezeike det mirke.

Maotsjappie

In 'n aomezeikemaotsjappie waere de volgendje gruup óngersjeie:

de keuningin (bie 'n aantaal aan saorte kómme mieëder veur de kelonie);
de menkes (die inkel dene veure veurtplantjing en daonao rasjelik stèrve);
de wirkers, die daonaeve döks nag versjillige functies inne maotsjappie höbbe, wie:
- seldaote: dit zeen de graevers vanne kelonie. Döks wuuertj gedach det dees groep 't ès verdeidig of aanvel plieëg, meh dit is e misverstandj.Det misverstandj kump wersjienlik dore groeate kake, meh die zeen veur good mit te kónne grave. Ze zeen veure kelonie väölste kosbaar veur es "seldaot" te waere gebroek; de lerf van dees groep höbbe namelik extra väöl aetes nuuedig. Neet al de saorte höbbe seldaote, beveurbeildj de Lasius-saorte;
- verkènners: dees foeragere veur aetes te vergaore. Dit zeen meistes de al get ajer wirkers die snel van eljerdóm zólle stèrven en wovan 't dus e klènder verluus veure kelonie is wen ze tiejes häör wirk waeren opgevraeten of aangevalle;
- verzörgers vanne lerf; det zeen meistes ummer de jóngste aomezeike (woveur is neet bekèndj);
- loezekwieëkers; dees haje de luus es 'n saort aan "kuuj" (wie bie de gaele weiaomezeik);
- behieërders veure opslaagvater (heuningpotaomezeike);
- slavenhaolers- en hajers;
- aetesmaekers.

In princiep zeen alle wirkers steriel dochters vanne keuningin enne instandjhajing van häör gene is veur 't euverlaeve vanne kelonie in evolutionair opzich 't ènsigste det tèltj. De aanvenkelik gevläögeldje keuningin verluus nao de broedsvlöch häör vläögelen en begintj 'n nuuj kelonie mit vläögelloos wirkers.

Sómmige wirkers lègke eier die door anger waeren opgevraete. Es dees eier waal oetkómme (det passertj mer aventoe bie inkel saorte) kómme menkes d'roet.

Häör liefsboew is döks aangepas ane speciaal functies die ze oetveure. Dao-aan ligk gein genetische variaasje te gróndjslaag; deze wuuertj namelik meistes bepaoldj door 't aetes det ze es larf kriege. Dit kump bieje meiste saorte die in Nederlandj en op 't Belsj laeve aevel bao neet veur.

'n Kelonie aan aomezeike kan behauve es 'n vergaoring aan individuë ouch waere betrach es e "superorganisme" det 'n aantaal aan gedraginge vertuuentj die neet kónne waere veurspèldj door nao de gedraginge vanne individueel aomezeike te kieke. 't Liek den haos ofwen ze op 'n intelligente meneer waeren aangestuurdj. Dit wuuertj nao analogie mit bieje (ouch vertaengewuuerdigers vanne vleesvläögelige) waal "biejekorfintelligensje" geneump.

Kómmunikaasje en gedraag

De kómmunikaasje bie aomezeike verlöp houfzakelik middels feromone. Dees vorm van kómmunikaasje is meugelikerwies bie aomezeike nag baeter óntwikkeldj es bie anger sociaal vleesvläögelige, wie biejen of wapse. Próntj wie anger insekte kónnen aomezeike mit häör veulspriette "ruke". Dees zeen erg bewaegelik, mit e dudelik èllebaoggewrich nao 't ieëste segment (de scapus). Doordet 'nen aomezeik twieë veulsprietten haet, veurzeen ze d'n aomezeik van infermaasje euver zowaal intensiteit es richting.

Aomezeike gebroeke beveurbeildj 't bouquet van kaolwaterstoffe die es 'n saort aan waslaog op häören hoed zitj, veur te kónne herkènne toet welche kelonie ze behuuere. Wen 'n individu 't ès inkump mitte verkieërdje samestèlling van dees kaolwaterstoffe, zal dae (helhenjig) waere eweggehaoldj. Veur alle èsgenoeate 'tzelvendje te laote ruke waere de gäörstoffe vermingk mit aetes oetgewusseldj tösse aomezeike. Dit hètj ouch waal trophallaxis. Aomezeike vallen aan en verdeidige zichzelf en häör ès door te staeke mit 'ne vergifangel, of door te bieten en vervolges aomezeikezoer in 't bietwundje te spyte. In Maleisië kómmen aomezeike veur die explodere wen ze waeren aangevalle door häör maagmembraan te laote springe, wobie d'n aanvaller sómtieds ouch te gróndj geit.

Väöl aomezeike gebroek feromoonspäör veure waeg trögk heim te vinje. Zoea kan 'nen aetesvergaorder dae voor vindj e spaor achterlaoten oppe gróndj en zoea aan anger aetesvergaorders kènbaar make wo dit voor kan waere gevónje, zodet ze 't spaor zólle gaon volge. Dees versterken op häör beurt 't feromoonspaor zodet nag mieër aomezeike 't zólle volge, toetdet 't voor is oetgepötj. 't Feromoonspaor wuuertj den neet wiejer versterk en vervaag lankzem. Behauve dit spaor gebroeken aomezeike versjillige saorten aan infermaasje veur häöre waeg trögk nao 't ès te vinje. Zoea tèlle ze beveurbeildj 't aantaal stege det ze höbbe genómme saer häör vertrèk, höbbe ze 'n ingeboedj kompas en slaon ze herkènningspuntje op in häör óngerhaad. Es 'nen aomezeik door 'ne miens op 'n anger plaats wuuertj denaergezatte is 't lestiger 't ès weer trögk te vinje.

Anger feromone zeen beveurbeildj 't alarmferomoon det 'nen aomezeik kan aafgaeve en èsgenoeate aanzètj toet 'ne furieuzen aanval. Sómmige parasitair aomezeike gebroeke zoeageneumdje propagandaferomone veur häör gashieëren in verwarring te bringe dewiel ze binnedringe. Aomezeike kónnen ouch detectere toet welche taakgroep 'nen angeren aomezeik behuuertj (wie verkènner of kinjerverzörger), aanhandj de laog van kaolwaterstoffen op häören hoed. De keuningin haet döks e specefiek bouquet van gäörstöffe, wovan wuuertj oetgegange det de wirkers dem hieaan herkènne es zeendje de keuningin. bie gebraek aan 'n keuningin waere de resterendje eier opgekwieëk toet nuuj keuninginne en gaon de wirkers zelf eier lègke wo menkes oetkómme.

Laeveswies

Väöl saorten aan aomezeike vergaore neet allein voor, meh kwieëken ouch zelf. Me zów zelfs kónne zègke det 'n aantaal aan saorten aan 'n saort aan landjboew en zelfs vieëteelt duit. Zoea zuug de (zwarte) waegaomezeik (Lasius niger) gaer de zeute aafsjeijing (heuningdaw) van blaadluus op en besjurmp de luus mit aomezeikezoer taenge vieënj wie smoutwörmkes. Anger saorte gaon nag wiejer en bringe de luus nao kamere óngere gróndj mit plantjereut. Hie kónne de luus óngestuuerdj sape zugen enne aomezeike de heuningdaw aaftappe. Parasolaomezeike, veural bekèndj oet 't geslech Atta, knippe deiler van blajer aaf en verveure de blajer nao 't ès. Hie wuuertj in speciaal greujkamere 'ne bepaoldje sjummel gekwieëk wovan de aomezeike laeve. 'n Kelonie tèltj al gaw twieë miljoen aomezeike die binne 24 oer 'ne boum gans kónnen óntblajere.

Ouch sómmige plantje haolen e veurdeil oete symbioos mit aomezeike door 'n zeute aafsjeijing te perducere (aomezeikebruuedje). 'ne Groeate plantjenaeter dae dore aomezeike inne bek of de tóng wuuertj gebeten of gestaoke, haoltj 't waal oete kop nammels die plantj te aete.

Ecologische meining

Aomezeike kónne van groeaten invlood zeen oppe plantjen enne bieëster in 'n ecosysteem. Welechen invlood aomezeiken höbben en wie groeat dae is, hèngk aaf vanne saort en 't betróffe ecosysteem.

Aomezeike helpe bie 't bestrieje van sjajelike insekte. Oet óngerzeuk is gebleke det bósaomezeike de kelonie en sezoen 6,1 miljoen insekten en anger gelidpuuetige buutmake. Veugel vermieje sómtieds de buim worin bósaomezeike foerageren en aomezeike kónne sómtieds helpe bie 't bestrieje van insekte die de blajer, näölj of zäöj van gewasje aete. Bósaomezeike die op 'ne kaalslaag euverlaeve kónne de sjaaj aan zejlinge, veroearzaak door klein houtaetendje kaeverkes, vermindere, mer 't óngerzeuke hiehaer steit nag inne kinjersjoon.

Aomezeike höbben ouch 'n functie in 't verspreie van sómmige saorten aan plantjezäöj. Wiejer höbbe ze 'n wichtige functie in 't vörme vanne baom en inne voorsstofkrinkloup.

Aomezeikenèster bejen óngerdaak aan anger bieëster, wovan sómmige zeldjzaam zeen. Inne èster van aomezeike kan e groeat aantaal aan saorten insekten en anger gelidpuuetige laeve. Sómmige bieëster die in aomezeikenèster laeven aete de aomezeikeneier of -lerf of ze troegkele 't voor aaf vanne aomezeike det is gemèndj veure lerf. Ouch guuef 't aomezeikesaorte die häör kleonie inne èster van anger aomezeikesaorte boewe. Aevel zeen ouch väöl saorte miete, springsterte en anger tupische baombieëster die in aomezeikenèster laeve. Ze zeen veur häör veur neet drek aafhenkelik vanne aomezeike, meh laeve van 't organisch matterjaal, de bacterieje enne sjummele die in 't èsmatterjaal greuje. Dees bieëster zeen de aomezeike wersjienlik neet toet las. Opvallendj is det in aomezeikenhuip anger saorte baombieëster veurkómmen es inne gewuuene baom. De samestèlling vanne saorte versjiltj tösse de bei miljeus. De baombieëster inne aomezeikenhuip vanne roeaj bósaomezeike waere veural gekènmirk door saorte die aafhenkelik zeen van bacterieje, dewiel de saorten inne bósbaom veural van sjummele laeve. Hieveur zeen versjillige oearzake. Zoea is d'n houp van bósaomezeike meistes druueg en werm, dewiel de bósbaom nater is enne temperatuur mieë fluctueertj. Dao-aankan de ein saort zich baeter aanpasse es de anger. Ouch de aanwaezigheid van hars in bósaomezeikenèster kan 'n rol spele. Oet óngerzeuk is gebleke det springsterten in aantaal aafnumme wen hars es baommatterjaal wuuertj toegeveug, dewiel miete minder las daovan höbbe.

Evoluusje en óntwikkeling

Recènte fossiel vónjste en óngerzeuk op 't gebied van DNA höbbe mieë dudelikheid versjaf euvere evoluusje vanne aomezeiken enne relaasjes tösse de versjillige femieljes.

Róndj 't midde-kriet (veur zoeaget 100 miljoen jaor trögk) vónj 'n sterke oetbreijing plaats in bósechtige ómgaevinge, die samevool mitte opkóms vanne bedèkzäöjige. In 't paleoceen (veur 65 toet 23 miljoen jaor trögk) bereikdje dees deergroep dominansje inne ecologische niche in samenhank mitte bleujendje plantje. Daonao vónje aafsplitsinge plaats nao anger gebiede door verangeringe in laefgewuuendje.

Bestriejing

Aomezeike kónne waere bestreje door 'n aomezeikelokdoeas te broeke. De wirkzaam stof wuuertj dore wirkers van 't aomezeikevouk mitgenómmen 't ès in. 't Aomezeikeperbleem wuuertj daodoor bieje brón aangepak.

't Vergif in aomezeikebestriejingsmiddele is aevel döks hieël kreftig en behuuertj meistes toete groep vanne neonicotinoïde. Dit zoeageneump systematisch vergif is neet allein doeajelik veur aomezeike, meh veur alle insekte die drek of indirek daomit in aanraking kómme, worónger bieje en hómmele. Dees groep aan vergifstoffe brèk hieël slech aaf in 't miljeu en versprèdj zich van aomezeikenès nao de baom en via 't gróndjwater nao plantje en blome wo anger insekte van aete. Ouch veur bieëster die vergiftigdje insekte aete (veugel, amfibieje, ieëgele, en zoea wiejer) is 't vergiftig. 't Geit meistes euver ei of mieëder vanne volgendje neonicotinoïde: imidacloprid, thiamethoxan, clothianidien, thiacloprid, acetamiprid, dinotefuran en nitenpyram.

Vriewaal alle aomezeikebestriejingsmiddele die vrie te koup zeen veur particuliere bevatte neonicotinoïde. Es alternatief kónne middele waere gebroek die de geneumdje stoffe neet bevatte. Ouch kan waere euvergegange toet netuurlike bestriejing, wie 't paote van góldblome of afrikaantjes inne buurt van 't ès, of 't streuje van sterk-gäörendje stoffe wie kóffe, paeper of knoeflouk. De aomezeike zólle den neet doeadgaon, meh waal verhoeze.

Brón

De gelieke pagina oppe Nederlandjse Wikipedia, en waal in dees verzje.